Minowały i wysadzały tory kolejowe, pomagały w przejmowaniu zrzutów lotniczych, obserwowały niemieckie dworce i lotniska, a podczas Powstania Warszawskiego wykonały wyłom dzięki któremu udało się zdobyć gmach PAST-y. Tego rodzaju zadania wykonywały dziewczyny z „Dysku”, jedynego kobiecego oddziału specjalnego Kedywu Armii Krajowej.

Płonący gmach PAST-y. 20 sierpnia 1944 r. kobiety-minerki wykonały dwa wyłomy w murach gmachu PAST-y, dzięki którym udał się drugi szturm na ten budynek. 

– Podczas okupacji kobiety prowadzące obserwacje czy szykujące akcję dywersyjną wzbudzały mniejszą czujność Niemców niż mężczyźni. Stąd powstał pomysł powołania kobiecego zespołu dywersyjnego – mówi Małgorzata Koszarek, historyk z Muzeum Armii Krajowej w Krakowie. Taki oddział, nazwany Dywersja i Sabotaż Kobiet „Dysk”, sformowano w kwietniu 1942 roku, ale jesienią włączono go do „Motoru”, oddziału dyspozycyjnego Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej (Kedywu).

Sabotaż i dywersja

Na czele „Dysku” stanęła porucznik Wanda Gertz „Lena”. Podczas I wojny światowej była żołnierzem Legionów Polskich i komendantka batalionu kobiecego Ochotniczej Legii Kobiet w Wilnie, a w okresie międzywojennym została inspektorką Przysposobienia Wojskowego Kobiet.

Jako pierwsze do „Dysku” trafiły panie, które uczestniczyły w przedwojennych szkoleniach w ramach przysposobienia wojskowego kobiet. Oddział liczył w różnych okresach od 11 do 80 dziewczyn i dzielił się na trzy grupy: minerską pod dowództwem Marii Jankowskiej „Margeryty", sabotażową, którą dowodziła Jadwiga Szymańska „Wiga" oraz łączniczek na czele z Marią Korytowską „Malwą". – Nasze instruktorki przeszły szkolenie w podchorążówce męskiej i później nas szkoliły. Grupa dywersyjna w „Dysku” miała szkolenie w podchorążówce żeńskiej – opowiadała dla Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego Jadwiga Podrygałło „Isia”, żołnierz „Dysku”. Dziewczyny kończyły też szkolenie ogólnowojskowe oraz kursy specjalistyczne: sabotażowe, minerskie, sanitarne i prowadzenia samochodów.

Dziewczyny współpracowały podczas akcji prowadzonych m.in. przez bataliony „Zośka” i „Parasol”. – Minowały i wysadzały tory kolejowe, pomagały w przejmowaniu zrzutów lotniczych dla AK, obserwowały w ramach rozpoznania m.in. dworce i lotniska, przecinały kable telefoniczne – wylicza historyk.

Minerki na torach

Pierwszą akcją dywersyjną „Dysku” było wysadzenie torów pod Radomiem i Dęblinem w nocy z 16 na 17 listopada 1942 roku w ramach akcji „Odwet kolejowy”. „Tor był podwójny. Maria Zielonka „Zofia” minowała pod dwoma wewnętrznymi szynami dwóch torów biegnących w przeciwnych kierunkach. Ja zakładałam minę naciskową w odległości stu kroków, w kierunku budki dróżnika” – zapisała we wspomnieniach uczestniczka akcji Maria Niepokoyczycka „Marta”. W Warszawie „Zofia” zameldowała, że na ich minach wykoleił się niemiecki pociąg z amunicją.

Do sukcesów kobiecego oddział należy także m.in. wysadzenie 11 grudnia 1942 roku mostu kolejowego pod Łukowem, przecięcie drutów telefonicznych przed atakiem na niemiecką strażnicę graniczną w Sieczychach 20/21 sierpnia 1943 roku, likwidacja dwóch agentek gestapo na przełomie maja i czerwca 1943 roku oraz przyjmowanie i osłona zrzutów w Jastrzębiej Łące 14–15 września 1943 roku.

Dziewczyny z „Dysku” odpowiadały też za magazynowanie broni, organizowały skrytki, dostarczały broń do umówionych punktów kontaktowych, a po akcji ją odbierały. Przechowywały także chemikalia wykorzystywane do sabotażu m.in. do niszczenia maszyn w fabrykach. Brały też udział w akcjach małego sabotażu, takich jak rozpylanie gazu w kinach, aby zniechęcić Polaków do oglądania niemieckich filmów.

Osobne zadanie otrzymały Ewa Prauss-Płoska „Ewa” oraz Hanna Szarzyńska-Rewska „Renia” oddelegowane do oddziału „Parasola”. Po przeszkoleniu przez Aleksandra Kunickiego „Rayskiego”, kierownika wywiadu „Parasola”, jako wywiadowczynie uczestniczyły w przygotowywaniach akcji likwidacyjnych na niemieckich zbrodniarzy. „Ewa” pomogła namierzyć m.in. Franza Bürkla, zastępcę komendanta Pawiaka zastrzelony przez żołnierzy AK 7 września 1943 roku; Augusta Kretschmanna, zastępcę komendanta obozu koncentracyjnego Gęsiówka, na którym wykonano wyrok 24 września 1943 roku czy Ernesta Weffelsa, kierownika oddziału kobiecego na Pawiaku, zabitego 1 października 1943 roku. Z kolei „Renia” obserwowała m.in. Franza Kutscherę, szefa SS i policji na dystrykt warszawski zastrzelonego 1 lutego 1944 roku oraz płk. Erwina Groessera, oficera niemieckiej policji, którego zabito 26 kwietnia 1944 roku.

– To była elitarna grupa, jedyny kobiecy oddział specjalny Kedywu – podkreśla Koszarek. Historyk z Muzeum AK dodaje, że dziewczyny świetnie wykonywały swoje zadania, odznaczały się odwagą i pomysłowością np. podczas rozpoznania lotniska na warszawskich Bielanach urządziły w jego pobliżu piknik, a mieszkania konfidentów Gestapo obserwowały siedząc w pobliskich salonach fryzjerskich.

Zdobycie PAST-y

Miesiąc przed wybuchem Powstania Warszawskiego „Dysk” zorganizował produkcję przeciwczołgowych butelek zapalających i dziewczyny roznosiły je do powstańczych kwater. – Rano 1 sierpnia otrzymałam meldunek, że wybuch powstania jest o godzinie 17, a koncentracja naszego oddziału jest o godzinie 16 w fabryce Telefunken na ulicy Mareckiego na Woli – wspominała „Isia”.

Na punkt mobilizacyjny udało się dotrzeć tylko 42 osobom, które stworzyły kompanię „Lena". Wchodziła ona w skład pułku „Broda 53" w Zgrupowaniu AK „Radosław”. Pozostałe dziewczyny walczyły w innych oddziałach. Pełniły funkcje łączniczek, obserwatorek, przygotowywały sygnalizację świetlną dla alianckich samolotów oraz brały udział w przyjmowaniu zrzutów. – 20 sierpnia kobiety-minerki wykonały dwa wyłomy w murach gmachu PAST-y, dzięki którym udał się drugi szturm na ten budynek – podkreśla badaczka z Krakowa.

Podczas walk powstańczych z kompanii „Lena” poległo 11 dziewczyn, 9 zostało rannych. Po kapitulacji część z ocalałych poszła z komendantką do niewoli, inne wyszły z Warszawy z ludnością cywilną. Wśród nich była Jadwiga Podrygałło. – Mnie „Lena” zwolniła z przysięgi, abym wyszła z ciężko rannym ojcem – opowiadała. Wiele z tych, które trafiły do niemieckiej niewoli nie zdecydowało się na powrót do Polski i zostały na emigracji tak jak Gertz, która zmarła w Londynie. Natomiast „Isia” w Polsce upamiętniła swój oddział w książce „Ach, te dziewczęta. DYSK we wspomnieniach i relacjach”.